Με την ορολογία Μοντερνισμός αναφερόμαστε στην κυρίαρχη τάση που επηρέασε την αρχιτεκτονική, τη μόδα, τον βιομηχανικό σχεδιασμό και σε μεγάλο βαθμό την φιλοσοφική σκέψη του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Σε αυτό κείμενο θα εστιάσω στην αρχιτεκτονική και τον βιομηχανικό σχεδιασμό και σε αντίθεση με όλα τα προηγούμενα άρθρα μου δεν θα πάρω σαφή θέση στο τέλος.
Το κίνημα του Μοντερνισμού ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα και σύντομα κέρδισε έδαφος σε όλο τον κόσμο ξεκινώντας από την δυτική Ευρώπη. Αποτέλεσε τη βασική ιδεολογία για πολλές μεγάλες προσωπικότητες ενώ παράλληλα υιοθετήθηκε κατά κάποιο τρόπο από μεγάλα πολιτικά καθεστώτα όπως η σοβιετική Ένωση με τον Κονστρουκτιβισμό και η Ιταλία με τον Φουτουρισμό, στην προσπάθεια των ηγετών τους να κηρύξουν μια νέα εποχή, ένα νέο τρόπο ζωής και κοινωνικής οργάνωσης, μια ουτοπία.
Είναι σαφές και κοινώς αποδεκτό πως τα τελευταία 100 χρόνια, ο Μοντερνισμός και οι υποκατηγορίες του έχουν παράξει πλήθος έργων με εξαιρετική σημασία και αισθητική που σημάδεψαν την ιστορία του design και πήγαν τον πολιτισμό μας ένα βήμα μπροστά. Ωστόσο, πλέον εμφανίζονται όλο και περισσότερο άνθρωποι από όλο τον κόσμο που δηλώνουν εχθροί του Μοντερνισμού και με περίσσιο ζήλο πιστεύουν ότι ήταν η αιτία για την σημερινή αισθητική παρακμή. Ένας από αυτούς είναι ο Δανός αρχιτέκτονας Jan Gehl, ο οποίος υποστήριξε με πάθος ότι τα μοντέρνα πολεοδομικά σχέδια που εφαρμόστηκαν σε μεγάλες πόλεις κυρίως των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης απέτυχαν παταγωδώς και αντί αυτών ο ίδιος θεώρησε προτιμότερα τα μεσαιωνικά ρυμοτομικά σχέδια. Με λίγα λόγια ανέπτυξε τη θεωρία πως πόλεις σαν το μοντέρνο κομμάτι της Μόσχας που χτίστηκαν με πανύψηλα κτήρια περιτριγυρισμένα από πάρκα και αυτοκινητόδρομους απέτυχαν κοινωνικά και οικονομικά και έγιναν απρόσωπες σε αντίθεση με άλλες πόλεις όπως η Βενετία ή ακόμα και η σύγχρονη Νέα Υόρκη όπου υπάρχει πάντα επαρκής χώρος για τους περιπατητές και μεικτές χρήσεις καταστημάτων, γραφείων και κατοικιών που ζωντανεύουν την αστική κίνηση.
Ένας άλλος εχθρός της μοντέρνας αισθητικής είναι ο Άγγλος κύριος Rory Sutherland ο οποίος διοικεί την πολυεθνική εταιρεία Ogilvy και αποτελεί έναν από τους διασημότερους σύγχρονους στοχαστές πάνω στο Marketing και τη συμπεριφορική ψυχολογία. Το 2020 είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω μέσα από ένα project μου που ήταν εμπνευσμένο από το βιβλίο του “Alchemy, the dark art and curious science of creating magic in business and life”. Στη συζήτηση που είχαμε υποστήριξε ότι η μοντέρνα αρχιτεκτονική έχει χάσει το νόημα που διακατείχε τα παλαιότερα κτήρια και βιομηχανικά αντικείμενα. Στο παρελθόν τα κτήρια μέσω ενός πολύπλοκου διακόσμου κατάφερναν να περνάνε μηνύματα και αφηγήματα στο μυαλό των ανθρώπων μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικοποίησης γνωστής ως “Signaling”. Αυτό το νόημα έχει χαθεί σήμερα υποστήριξε.
Τέλος θα αναφέρω τη γνωριμία μου έναν Ιάπωνα καθηγητή αρχιτεκτονικής, τον κύριο Shiratori. Αν και δεν είχαμε και τόσο ομαλή επικοινωνία στο τέλος, η συζήτηση μας με έβαλε σε βαθιές σκέψεις. Επρόκειτο για έναν ακαδημαϊκό άνθρωπο που έδινε τεράστια σημασία και προσοχή στις σχεδιαστικές αρχές της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Μιλώντας μαζί του άρχισα να σκέφτομαι πως θα ήταν σήμερα ο κόσμος αν η αισθητική του Μοντερνισμού δεν είχε κυριαρχήσει. Σκεφτείτε για παράδειγμα την σημερινή Αθήνα η οποιαδήποτε άλλη μεγάλη πόλη στην Ευρώπη. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις διαθέτουν ένα κεντρικό πυρήνα παλιάς αρχιτεκτονικής που αποτελεί το κέντρο δραστηριοτήτων της πόλης και πέρα από αυτό τον πυρήνα απλώνονται ατελείωτα προάστια και γειτονιές δορυφόροι με μοντέρνα αισθητική που κατά κανόνα δεν παρουσιάζουν κανένα πραγματικό ενδιαφέρον στον επισκέπτη ή τον ντόπιο κάτοικο. Πως θα ήταν η Αθήνα αν διέθετε νεοκλασσικά κτίσματα από άκρη σε άκρη; Πως θα νιώθανε οι άνθρωποι που ζουν σε αυτή;
Σαφώς δεν είμαι ο πρώτος που αναρωτιέται αυτά τα πράγματα. Μάλιστα έχω γράψει και παλιότερα ένα παρόμοιο άρθρο. Αυτή είναι μια άποψη που τυπικά αποδέχεται τα λάθη του Μοντερνισμού και καταλήγει να ελπίζει ότι στο μέλλον μετά από πολλή προσπάθεια θα βρεθεί η χρυσή τομή. Η ερώτηση που θέλω να θέσω εγώ είναι η εξής: Μήπως δεν θα υπάρξει χρυσή τομή; Μήπως είναι προτιμότερο να επιστρέψουμε στις σχεδιαστικές αρχές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής; Δεν υπάρχει σαφής απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ωστόσο είναι σίγουρα σκόπιμο να αναρωτιόμαστε και να συλλογιζόμαστε.
Λέξεις: Χρήστος Ερμής Λαζάρου
